Święty Augustyn z Hippony (354–430), jeden z najważniejszych filozofów wczesnego
chrześcijaństwa, jest znany przede wszystkim ze swojej monumentalnej pracy De Civitate Dei (O
Państwie Bożym). Jego filozofia polityczna jest nierozerwalnie związana z jego metafizyką i teologią,
które opierają się na fundamentalnym dualizmie między doczesnością a wiecznością, a także między
miłością własną (amor sui) a miłością Boga (amor Dei). Przeanalizowanie tych podstawowych założeń
jest kluczowe dla zrozumienia jego wizji państwa, społeczeństwa i historii.
Augustyn, jako myśliciel czerpiący z tradycji platońskiej, rozwijał koncepcję rzeczywistości opartą
na hierarchii bytów. Uważał, że Bóg, jako najwyższe Dobro, jest źródłem i celem wszystkiego, co
istnieje. W swoim dziele Wyznania (Confessiones) wyrażał przekonanie, że ludzka dusza ma naturalne
pragnienie Boga, gdyż tylko w Nim może znaleźć pełnię szczęścia. Dla Augustyna prawdziwa
rzeczywistość jest duchowa i transcendentna, a świat materialny, choć stworzony przez Boga i w
związku z tym dobry, jest jedynie odbiciem tej wyższej rzeczywistości.
W jego metafizyce kluczowe znaczenie ma pojęcie zła. Augustyn odrzucał dualistyczne poglądy
manicheizmu, z którym miał do czynienia w młodości, argumentując, że zło nie jest substancją, lecz
brakiem dobra (privatio boni). To pojęcie zła jako braku ma istotne znaczenie dla jego filozofii
politycznej, gdyż sugeruje, że wszelkie dysfunkcje w świecie doczesnym, w tym władza tyranów czy
niesprawiedliwość społeczeństw, wynikają z odwrócenia się od Boga.
W dziele O Państwie Bożym, Augustyn przedstawia historię jako walkę dwóch „miast”, względnie
dwóch „państw”: miasta (państwa) Bożego (Civitas Dei) i miasta (państwa) ziemskiego (Civitas
Terrena). Miasto Boże jest wspólnotą ludzi, którzy kierują się miłością Boga i dążeniem do wieczności,
podczas gdy miasto ziemskie reprezentuje tych, którzy żyją zgodnie z miłością własną i pragnieniem
doczesnych dóbr. To drugie jest więc zorientowanym hedonistycznie, infantylnym Babilonem.
Ta dualistyczna wizja nie oznacza jednak prostego podziału na Kościół i państwo, ani na konkretne
grupy ludzi. Dla Augustyna oba miasta są przede wszystkim kategoriami duchowymi, a ich członkowie
są wymieszani w świecie doczesnym. Dopiero przy eschatologicznym końcu czasów nastąpi ich
ostateczne oddzielenie.
Augustyn postrzega państwo jako konieczność wynikającą z upadku człowieka w grzech
pierworodny. W idealnym świecie, przed grzechem, nie byłoby potrzeby organizacji politycznej,
ponieważ ludzie żyliby w harmonii z Bogiem i sobą nawzajem. Po grzechu pierworodnym jednak ludzka natura została osłabiona, a egoizm i niesprawiedliwość stały się wszechobecne. W tej
rzeczywistości państwo pełni funkcję porządkującą, zapewniając minimum sprawiedliwości i
bezpieczeństwa.
Augustyn nie idealizuje państwa. W rzeczywistości jest ono dla niego często narzędziem przemocy
i ucisku, które może być porównane do „wielkiej bandy rozbójników”, jeśli nie dąży do
sprawiedliwości. Sprawiedliwość, w jego rozumieniu, polega na podporządkowaniu się Bożemu
porządkowi. Państwo, które odrzuca Boga, nigdy nie osiągnie pełnej sprawiedliwości, ponieważ
brakuje mu prawdziwego fundamentu moralnego.
Jednocześnie Augustyn dostrzega wartość państwa jako środka do ograniczania skutków grzechu.
Prawo i porządek polityczny mogą zapobiegać chaosowi i umożliwiać ludziom prowadzenie życia
zgodnego z Bożym planem, nawet jeśli są one jedynie niedoskonałym odbiciem idealnej wspólnoty.
Władza, według Augustyna, ma legitymację tylko wtedy, gdy służy dobru wspólnemu i jest
podporządkowana Bożym nakazom. Władcy, którzy działają niesprawiedliwie, są nie tylko moralnie
zdegenerowani, ale i tracą swoją duchową władzę, tzn. z punktu widzenia oceny etycznej przestają być
predysponowani do sprawowania swoich funkcji przywódczych. Niemniej jednak Augustyn nie
popierał idei rebelii przeciw niesprawiedliwej władzy, argumentując, że zło tego świata jest częścią
Bożego planu i często służy jako próba wiary dla chrześcijan.
Prawo ludzkie, choć niedoskonałe, ma naśladować prawo Boże. Ustanawianie sprawiedliwego
prawa jest zatem jednym z głównych obowiązków władzy politycznej. Augustyn zdawał sobie sprawę,
że prawo ludzkie nigdy nie będzie doskonałe, ale wierzył, że może ono pomóc w ograniczaniu
najgorszych skutków grzechu.
W swojej wizji państwa Augustyn przyjmuje uniwersalistyczną perspektywę, która wykracza poza
granice narodów i kultur. Miasto Boże jest wspólnotą ponadczasową i ponadnarodową, obejmującą
wszystkich wierzących, niezależnie od ich pochodzenia. W kontekście politycznym oznacza to, że
żadne państwo ziemskie nie może rościć sobie prawa do bycia ostatecznym wyrazem Bożej woli.
Jego myśl ma również silny wymiar eschatologiczny. Dla Augustyna historia jest skierowana ku
ostatecznemu celowi, jakim jest zjednoczenie wybranych z Bogiem. W tym sensie państwa ziemskie są
jedynie tymczasowymi strukturami, które mają sens tylko w odniesieniu do tego transcendentnego
celu. Wszelkie próby uczynienia z państwa ziemskiego absolutu, jak na przykład w przypadku kultu
cesarzy rzymskich, są dla Augustyna formą bałwochwalstwa.
Filozofia polityczna św. Augustyna miała ogromny wpływ na rozwój zachodniej myśli politycznej,
zwłaszcza w średniowieczu. Jego dualizm między miastem Bożym a miastem ziemskim stał się
podstawą dla późniejszych debat na temat relacji między Kościołem a państwem. Ponadto jego
pesymistyczna ocena ludzkiej natury i roli państwa jako narzędzia ograniczającego skutki grzechu
wpłynęła na takich myślicieli jak Tomasz z Akwinu, a nawet na nowożytnych teoretyków polityki,
takich jak August Comte czy Reinhold Niebuhr.
Podsumowując, filozofia polityczna św. Augustyna opiera się na głębokim przekonaniu o
duchowym wymiarze ludzkiego życia i transcendencji Boga jako najwyższego dobra. Jego wizja
państwa, choć pełna realizmu wobec ludzkich niedoskonałości, jest zarazem pełna nadziei na
eschatologiczne spełnienie w mieście Bożym. Augustyn wskazuje, że wszelkie struktury polityczne i
społeczne są tymczasowe i mają sens jedynie w odniesieniu do wiecznego porządku Bożego. W
czasach chaosu i upadku Cesarstwa Rzymskiego jego myśl była źródłem pocieszenia i nadziei, a jej
uniwersalistyczny charakter pozostaje inspiracją do dziś. Należy wszakże pamiętać, że zarysowana
przez Augustyna wizja państwa i społeczeństwa jest zbudowana na fundamencie określonej teorii
metafizycznej. W związku z tym zmierza do ujęcia stosunków społecznych z szerszej, jak gdyby
ponadczasowej perspektywy.